Określenie handel ludźmi ma szerokie znaczenie i obejmuje wszelkie działania skierowane na wyzysk ludzi. Częstymi ofiarami stają się cudzoziemcy. Rozmawiamy z dr. Helmutem Saxem – pracownikiem naukowym w Instytucie Praw Człowieka im. Ludwiga Boltzmanna w Wiedniu, kierownikiem Wydziału Praw Dziecka, Praw Kobiet i Handlu Ludźmi.

Większość z nas nie zdaje sobie sprawy, że nadal w Europie odbywa się handel ludźmi. W jakim stopniu Austria jest dotknięta tym problemem?
– Przede wszystkim handel ludźmi dotyczy dość złożonych okoliczności; definiuje się go jako połączenie trzech elementów: po pierwsze działań takich jak rekrutacja lub transport osoby, po drugie ingerencja w jej wolną wolę, np. poprzez grożenie lub oszukiwanie co do planowanego wykonania pracy, aby ostatecznie ją wykorzystać. Handlowi ludźmi towarzyszy poważne naruszenie podstawowych praw człowieka, a zatem stanowi on również przestępstwo na mocy art. 104a kodeksu karnego, zagrożone karą do pięciu lat pozbawienia wolności.
Zamiar wyzyskiwania innych ludzi może przybierać bardzo różne formy, np. zmuszanie do prostytucji, wykorzystywanie siły roboczej w wielu różnych obszarach rynku pracy, takich jak budownictwo, praca sezonowa w rolnictwie, pomoc domowa lub w charakterze kierowcy ciężarówek. Istnieje zatem ścisły związek między handlem ludźmi a wykorzystywaniem ludzi; handel ludźmi stwarza więc niejako warunki do wyzysku, stawiając osoby będące przedmiotem handlu w sytuacji zależności, z której trudno jest im się ponownie wyzwolić.
Takie sytuacje są bardzo powszechne i zdarzają się praktycznie w każdym kraju na świecie. Ostatni raport ONZ z 2020 roku (UNODC Global Report on Trafficking in Persons) mówi o kilkudziesięciu tysiącach udokumentowanych przypadków handlu ludźmi z ponad 140 krajów, przy jeszcze większej liczbie przypadków nieujawnionych. I Austria również jest tym dotknięta. W 2019 roku zakończono ponad 60 dochodzeń policyjnych w sprawie handlu ludźmi i transgranicznego handlu prostytucją, a agencja ochrony ofiar LEFÖ-Intervention Centre dla ofiar handlu kobietami udzieliła w tym samym roku pomocy ponad 330 kobietom i dziewczętom. Większość z nich była wykorzystywana seksualnie, wiele również jako pracownice domowe. W przypadku mężczyzn istnieje ryzyko wyzysku w branży budowlanej lub w rolnictwie i leśnictwie. Osobną grupę docelową handlu ludźmi stanowią również dzieci i młodzież, które są wykorzystywane seksualnie lub zmuszane do popełniania przestępstw. Pandemia koronawirusa od 2020 roku jeszcze bardziej uwidoczniła wiele istniejących strukturalnych współzależności, zwłaszcza w zakresie migracji zarobkowej (praca sezonowa, całodobowa opieka nad osobami starszymi).
Jakie organizacje oferują pomoc dla osób poszkodowanych w Austrii?
– W związku z trudną sytuacją, w jakiej znajduje się wielu poszkodowanych, zwłaszcza jeśli pochodzą oni z zagranicy, nie mają zapewnionego statusu pobytu, mają problemy z komunikacją lub są szantażowani groźbami przez krewnych, istnieje potrzeba specjalnych ofert wsparcia. Organizacja LEFÖ-Interventionsstelle für Betroffene des Frauenhandels (www.lefö.at) jest uznawaną przez państwo organizacją zajmującą się ochroną ofiar, która kieruje swoją ofertę do kobiet i dziewcząt w wieku od 15 lat, oferując im doradztwo, bezpieczeństwo, np. w postaci mieszkania chronionego pod anonimowym adresem, oraz wsparcie procesowe podczas postępowania sądowego. Podobną pomoc dla poszkodowanych mężczyzn zapewnia organizacja MEN VIA ( www.men-center.at/via ). W Wiedniu magistrat MA11 „Drehscheibe” oferuje specjalistyczne wsparcie dla ofiar handlu dziećmi.
Ponadto istnieje pomoc dla osób świadczących usługi seksualne (Beratungszentrum SOPHIE, http://www.sophie.or.at ), pracowników nieposiadających dokumentów (UNDOK, www.undok.at), osób pracujących przy żniwach ( www.sezonieri.at ), osób pracujących w całodobowej opiece personalnej (IG24 - Interessengemeinschaft d. 24h-BetreuerInnen, https://twitter.com/ig_24h ) lub osób zagrożonych przymusowym małżeństwem (Orient Express, www.orientexpress-wien.com/ ). Oferowane są również inne formy pomocy, np. przez organizacje kościelne
Oprócz tego materiały przygotował również międzyinstytucjonalny zespół specjalistów koordynowany przez austriackie MSZ (www.bmeia.gv.at/europaaussenpolitik/menschenrechte/kampf-gegen-den-menschenhandel/ ).
W 2008 roku weszła w życie Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, która została ratyfikowana przez 47 państw. W jakim stopniu konwencja ta propagowała walkę z handlem ludźmi?
– Podstawowym celem Konwencji jest połączenie walki z handlem ludźmi jako przestępstwem z podejściem opartym na prawach człowieka, które koncentruje się na osobach będących ofiarami handlu. W ponad 40 artykułach opracowano standardy w zakresie zapobiegania, ochrony ofiar, ścigania oraz współpracy krajowej i międzynarodowej. Ponieważ do handlu ludźmi dochodzi w tak różnych sytuacjach, zidentyfikowanie osób będących przedmiotem handlu i udzielenie im wsparcia wymaga współpracy wielu podmiotów, nie tylko policji. Współpraca z organizacjami pozarządowymi ma tu zasadnicze znaczenie, ponieważ wiele osób będących ofiarami handlu ludźmi, ze względu na swój często niejasny status prawny, woli w pierwszej kolejności kontaktować się z organizacjami społecznymi, niż zwracać do organów państwowych. Konwencja zapewnia wiążące ramy w całej Europie w celu zagwarantowania, by taka współpraca była faktycznie możliwa, by ofiary miały możliwość skorzystania z prawa do ochrony, zakwaterowania, opieki medycznej, porady prawnej czy wreszcie odszkodowania za doznaną krzywdę. I tak jak w przypadku wszystkich traktatów dotyczących praw człowieka, utworzono również organ monitorujący, zwany GRETA (Grupa Ekspertów do spraw działań przeciwko handlowi ludźmi). Grupa ta składa się z 15 międzynarodowych i niezależnych ekspertów, którzy regularnie badają wszystkie 47 państw sygnatariuszy, w tym Austrię, prowadząc inspekcje na terenie danego kraju, obejmujące instytucje ochrony ofiar i urzędy. W rezultacie publikowane są kompleksowe raporty zawierające szczegółowe sugestie dotyczące ulepszeń. Obecnie istnieje ponad 100 raportów, w tym aktualny raport dotyczący Austrii z 2020 roku. (www.coe.int/trafficking ). Również w Austrii istnieje potrzeba podjęcia większych działań w zakresie zapobiegania i wczesnego wykrywania wyzysku w pracy, dostępu do odszkodowań lub ogólnoaustriackiego systemu ochrony dzieci będących ofiarami handlu.
Jaki cel przyświecał Panu przy opracowywaniu komentarza do Konwencji w sprawie zwalczania handlu ludźmi i jakie znaczenie mają takie komentarze?
– Komentarz mojej koleżanki Julii Planitzer – która, nawiasem mówiąc, jest członkiem GRETA – i mój ma na celu wypełnienie luki w literaturze, ponieważ do tej pory nie było komentarza prawnego do Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi. Teraz jednak po raz pierwszy dostępna jest tak obszerna publikacja (DOI: www.//doi.org/10.4337/9781788111560 ) – także jako otwarty plik do pobrania – dzięki której np. pracownicy urzędów, policji, prokuratury, sądów, adwokaci, pracownicy socjalni i dziennikarze mogą szybko sprawdzić, co oznaczają poszczególne przepisy prawne i standardy Konwencji. W komentarzu po raz pierwszy w jasny sposób przedstawiliśmy również dotychczasową praktykę GRETA z raportów eksperckich. W tym względzie mamy wielką nadzieję, że praca ta nie tylko zwiększy poziom wiedzy na temat Konwencji i handlu ludźmi, ale także, że uda się osiągnąć poprawę praktycznej wiedzy i silniejszą ochronę prawną osób będących przedmiotem handlu.
Jak można zrekompensować ofiarom handlu ludźmi ich cierpienia i zwiększyć świadomość społeczną w kwestii handlu ludźmi?
– Wstępne pytanie brzmi oczywiście, o jaki rodzaj rekompensaty chodzi. Handel ludźmi i wyzysk wiążą się z wieloma traumatycznymi doświadczeniami związanymi z przemocą, w przypadku których muszą istnieć konkretne oferty dotyczące uporania się z problemami i rehabilitacji. Ponadto osobom, które padły ofiarą handlu ludźmi, przysługuje prawo m.in. do otrzymania zwrotu wynagrodzenia, które było im przez długi czas wstrzymywane.
Dostęp do odszkodowań dla ofiar niesprawiedliwości i naruszeń praw człowieka odgrywa kluczową rolę, zwłaszcza z perspektywy praw człowieka, w których dąży się również do zapewnienia, by odpowiedzialność państwa została określona i uwzględniona. Obejmuje to np. prawa ofiar do postępowania karnego przeciwko sprawcom – chociaż w praktyce często zdarza się, że roszczenia wobec tych osób nie mogą być ostatecznie wyegzekwowane, a roszczenia na gruncie prawa cywilnego wiążą się z ponoszeniem dużych wydatków i ryzykiem kosztów. Dlatego potrzebne są również mechanizmy państwowe zapewniające wsparcie dla ofiar przestępstw, takie jak ustawa o ofiarach przestępstw w Austrii. Niezbędnym instrumentem skutecznego dochodzenia roszczeń prawnych jest wsparcie prawne i psychologiczno-socjalne w trakcie postępowania, tzn. ofiary są stale wspierane przez przeszkolonych prawników i pracowników instytucji. Bardzo pomocna w tym zakresie jest broszura Kompaktwissen für die Praxis dostępna np. tutaj: www.lefoe.at/tl_files/lefoe/Kompaktwissen_Strafrecht_Menschenhandel_April2019.pdf  
Jednym słowem: potrzebny jest cały pakiet środków. Ze względu na ogromne znaczenie Internetu i mediów społecznościowych, podnoszenie świadomości na temat zagrożeń związanych z wykorzystywaniem dzieci w Internecie oraz rekrutacją do celów wykorzystywania seksualnego powinno rozpocząć się na wczesnym etapie, np. w ramach warsztatów w szkołach; potrzebne są ukierunkowane informacje w językach ojczystych dla migrantów, którzy przybywają do Austrii w nadziei na lepsze możliwości zatrudnienia lub którzy już znajdują się w sytuacji zależności i teraz szukają wsparcia, aby się z niej wydostać. Grupy zawodowe mające kontakt z potencjalnymi ofiarami, od policji i organów zajmujących się azylem po pracowników służby zdrowia i pracowników socjalnych, muszą zostać przeszkolone w zakresie wczesnego wykrywania. A w społeczeństwie nadal istnieje wiele mitów i stereotypów na temat handlu ludźmi – takich jak ten wspomniany na początku, że zjawisko nie istnieje w Austrii lub że dotyczy tylko kobiet świadczących usługi seksualne. Wreszcie, dostrzegam również ważną rolę dziennikarzy i mediów w tej pracy edukacyjnej – dlatego jestem szczególnie wdzięczny za możliwość udzielenia wywiadu.

Rozmawiała Justyna Ossowska, Polonika 283, marzec/kwiecień 2021