Julian Łukaszkiewicz i „Dom Polski”
Ksiądz Łukaszkiewicz (1857–1937) to ważna postać w dziejach polskiej diaspory w Austrii. Jest on faktycznym twórcą Domu Polskiego, miejsca o ciekawej i zagmatwanej historii, obecnie będącego siedzibą Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Wiedniu.
Julian Łukaszkiewicz urodził się w rodzinie mieszczańskiej w Rzeszowie, w 1857 roku. Ukończył seminarium duchowne we Lwowie i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Lwowskiego. Był człowiekiem dość zamożnym, w 1894 roku nabył majątek ziemski koło Stryja. Ze względu na chorobę płuc leczył się w Bawarii oraz we Włoszech, a jedną czwartą swojego życia, przypadającą na lata 1901–1920, spędził w Wiedniu. Był postacią aktywną i barwną, a przy tym ambitną i skuteczną w działaniu – m.in. startował w wyborach do parlamentu wiedeńskiego w 1907 roku. Jest autorem ok. 70 pozycji książkowych, adresowanych do ludu i młodzieży.
Podczas pobytu w Wiedniu
zajmował się przede wszystkim organizacją edukacji dla dzieci polskich. W związku z tym zrodziła się koncepcja stworzenia domu, który pomieściłby polskie szkoły. Idea Domu Polskiego w Wiedniu dojrzewała już od lat 80. XIX wieku, ale dopiero ks. Łukaszkiewicz wcielił ją w życie. W 1908 roku udało mu się nabyć na ten cel dom przy Boerhaavegasse 25, a następnie przez 12 lat – do powrotu do Polski w 1920 roku, także w trudnych czasach I wojny światowej – kierować tym niełatwym przedsięwzięciem. Jako człowiek ogarnięty ideą narodową uważał, że po odrodzeniu ojczyzny w 1918 roku wszystkie siły, także Polaków zza granicy, należy skierować na odbudowę kraju. Traktował to poważnie i dosłownie – nie tylko sam wrócił w 1920 roku do Polski i aktywnie zaangażował się w akcję plebiscytową na Górnym Śląsku, ale zabrał ze sobą kilkanaście tysięcy książek z biblioteki „Domu Polskiego”. Część przekazano dla tamtejszych dzieci, a część o charakterze naukowym dała początek Bibliotece Śląskiej. Po pobycie na Śląsku Łukaszkiewicz studiował w Poznaniu filozofię i historię, przebywał kilka lat w Grudziądzu, gdzie m.in. był kierownikiem Archiwum Miejskiego, by w 1930 roku osiąść w rodzinnym Rzeszowie. Tam ufundował Zakład Wychowawczy dla zaniedbanych chłopców, który w 1935 roku przekazał Zgromadzeniu Księży Saletynów.
Jego głównym wiedeńskim „dzieckiem”
był Dom Polski. Pragnął go zabezpieczyć, mając na uwadze niestabilne działanie polonijnych organizacji (Polskiemu Towarzystwu Szkoły Ludowej, początkowo oficjalnemu właścicielowi Domu, groził rozłam, co mogło skutkować sprzedażą Domu), stąd doprowadził w 1914 roku do powołania Fundacji „Dom Polski”, na czele której stanął. Fundacja przejęła majątek PTSL, a jej prawnym następcą została (Polska) Akademia Umiejętności w Krakowie. Po 1918 roku Fundacja „Dom Polski” przestała praktycznie działać, ponieważ większość członków jej Kuratorium wyjechała do Polski. W 1920 uczynił to także ks. Łukaszkiewicz i z jego inicjatywy PAU przejęła w 1920 posesję.
W Archiwum Nauki PAN/PAU w Krakowie zachowała się bogata dokumentacja dotycząca Domu Polskiego w Wiedniu. W kryzysowych latach dwudziestych utrzymanie go było uciążliwe i kosztowne, a koncepcje dotyczące jego dalszego działania bardzo różne, łącznie z pomysłem sprzedaży. Najciekawsza była chyba taka, by Dom nabył rząd polski. W maju 1920 roku Juliusz Twardowski, wówczas pełnomocnik polskiego Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Wiedniu, pisał, że „realność ta może być bardzo przydatna na umieszczenie […] urzędów, stowarzyszeń i instytucji naukowych”, postulował więc utrzymanie jej „w polskim posiadaniu jako majątek fundacji lub też by została zakupiona przez Rząd Polski na powyższe cele”. Wspomnienie w tym kontekście „instytucji naukowych” można uznać za proroczą antycypację powstania – ponad 60 lat później – Stacji Naukowej PAN.
Losy Domu Polskiego rozstrzygnęły się dopiero na początku lat trzydziestych. Obiekt pozostał w rękach polskich jako własność odnowionej fundacji, na czele Kuratorium stanął poseł RP, a w jego skład weszli zarówno przedstawiciele PAU i Polonii. Ksiądz Julian Łukaszkiewicz walnie przyczynił się w 1908 roku do ufundowania Domu Polskiego w Wiedniu, a Polska Akademia Umiejętności – do jego przetrwania w trudnych latach dwudziestych. To tylko fragment dziejów tego miejsca, wartych dalszych gruntownych badań.
W Stacji Naukowej PAN w Wiedniu 26 września 2017 roku odbyła się uroczystość poświęcona ks. Julianowi Łukaszkiewiczowi (1857–1937). 14 grudnia 2017 roku przypada 160. rocznica jego urodzin, a 2 listopada minęła 80. rocznica śmierci. Wykład o ks. Łukaszkiewiczu wygłosił prof. Grzegorz Janusz z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Podczas tej uroczystości odsłonięto również tablicę poświęconą Polskiej Akademii Umiejętności i jej związkom z wiedeńskim Domem Polskim.
Bogusław Dybaś, Polonika nr 263, listopad/grudzień 2017