Wiedeń 1900 roku był pulsującą życiem i pełną kontrastów społecznych metropolią nad Dunajem. Ta różnorodność leżała u źródeł modernizmu w όwczesnej Europie. Wystawa „Wiedeń 1900” pokazuje miasto w epoce jego rozkwitu.

Co to jest nowoczesność? Otwartość na świat, nowe trendy, technologie – nasuwa się natychmiast w odpowiedzi. Wiedeń w 1900 roku był takim laboratorium i siłą napędową dla burzliwych ruchόw odnowy we wszelkich dziedzinach sztuki, literatury, rzemiosła i prądόw filozoficznych.

Historyczny przełom
Paradoksalne jest to, że przebudzenie nastąpiło w czasie, kiedy w austriacko-węgierskiej monarchii kipiały walki polityczne, miały miejsce rozruchy społeczne, rόżnicowały się interesy poszczegόlnych grup narodowych. Może właśnie ten niepokόj, wrzawa i bałagan sprzyjały przeobrażeniom, jakie zaszły między 1870 a 1930 rokiem. Rozwijający się wtedy historyzm wiedeński był malowniczą uwerturą dla dzieł Hansa Makarta i jego kanonu w sztuce. Tak zwany „korowόd Makarta” przedstawia 25. rocznicę ślubu cesarza Franza Josepha i jego żony Elisabeth, będącą jedną z ostatnich imperialnych uroczystości tej epoki. Inscenizacja ta nie tylko pokazuje wyidealizowaną wizję Ringstrasse, tj. reprezentacyjną promenadę, przy ktόrej powstało dwanaście gmachόw publicznych, wśrόd nich opera, teatr, muzea, parlament, uniwersytet i ratusz, ale także wskazuje na brak dokumentacji codziennego dnia proletariatu. Ringstrasse miała być ukoronowaniem siły prężnego imperium, stała się jednak symbolem upadku dynastii habsbursko-lotaryńskiej.
Także Gustav Klimt jest przedstawicielem historyzmu, ale jego rozwόj artystyczny kieruje się ku secesji, ktόrej był przecież jednym z założycieli. Klimt daje się ponieść nowym ideom, biorąc udział w architektonicznych realizacjach razem z bratem Ernstem Klimtem i Franzem Matschem i zyskując duże korzyści finansowe. Obok mitologicznych i alegorycznych prac typowych dla historyzmu pojawiają się bardziej ostrożne i powściągliwe w wyrazie prace Emila Jakoba Schindlera i Tiny Blau. Tematyka skupia się na rozwijającej się industrializacji, dzikiej naturze –w kontraście dla upiększanej rzeczywistości.
Historyzm i impresjonizm nastroju powoli ustępują miejsca rodzącej się w 1897 roku wiedeńskiej secesji, ktόrej zadaniem jest łączenie sztuki z życiem realnym i podniesienie rzemiosła do rangi artystycznej. Według tej koncepcji rodzą się Wiedeńskie Warsztaty, ktόre zakładają w 1903 roku Josef Hoffmann, Koloman Moser i Franz Waerndorfer. Wraz z tym zostaje powołane do życia czasopismo „Ver Sacrum”, ktόrego zadaniem jest wypełnianie publicystycznej luki rodzącego się przełomu oraz pisanie o „nowym”. Nowe wydawnictwo zajmuje się szeroko pojętą sztuką wizualną i plakatem, ktόry z kolei spełnia funkcje edukacyjne, kształcąc ulicę i zwykłego mieszczanina.

Wiedeńskie Warsztaty i architektura
Powstające wtedy Wiedeńskie Warsztaty („ww”) to fabryka rzemiosła wszelkiego. Styl warsztatόw charakteryzował się prostymi liniami i geometrycznymi kształtami. Motywy „ww” to motywy wiedeńskiej secesji. Popularnością cieszyły się dekoracje oparte na formach roślinnych, np. słoneczniki, a także postacie kobiece, głowy i maski. Posługiwano się także wzorami z kwadratόw i trόjkątόw. Wykorzystywano ciekawe liternictwo. Oprόcz mebli i tkanin tworzono artystyczne szkło i żelazo, ceramikę, jubilerstwo i złotnictwo. Szkło i ceramikę zdominowały wpływy pseudogreckie. Prace z metalu charakteryzowały się arabeską, stylizowanymi strumieniami wody oraz ornamentami winogron i liści. Także motyw kwiatów, obok scen z baletόw rosyjskich, przewija się tam z całym swym bogactwem. Dekoracja geometryczna występuje w biżuterii, ktόrej forma sprowadza się do kόł, trapezόw, rombόw i trόjkątόw. Te formy są widoczne w meblach, lampach i kinkietach.
Warsztaty w latach 1903-1932 proponowały odnowienie sztuki na zasadzie rzemiosła. Miały na celu stworzenie z Wiednia stolicy dobrego gustu w dziedzinie architektury wnętrz. Założeniem było, aby projektant, artysta, rzemieślnik i technik wspόłpracowali ze sobą. Twόrcy tego ruchu zrewolucjonizowali rzemiosło. Porzucili naśladownictwo historyzmu, aby wkroczyć do mieszkań bogatej burżuazji z formami nowoczesnymi. Ruch artystyczny „ww” pozostawił po sobie w Wiedniu i okolicach, też w Europie, masę piękna użytkowego. Do dzisiaj spotykamy w bankach, kawiarniach czy instytucjach meble z giętego drewna braci Thonet, „powyginane” wieszaki na ubrania, stoły bilardowe, urokliwe figurki porcelanowe, gdzie widnieje magiczne „ww”.
Wiedeńskie Warsztaty były najważniejszym ruchem artystycznym po prężnej wtedy secesji. Dla „ww” pracowali Egon Schiele, Gustav Klimt, Oskar Kokoschka, Josef Hoffmann, Koloman Moser. Twόrcy ci wierzyli w odpowiedzialność artysty przed społeczeństwem i możliwość uszlachetnienia człowieka poprzez ulepszenie jego środowiska.
Wystawa prezentuje ciekawe dzieła Warsztatόw, ale też Wiedeń jako architektoniczną mekkę z Otto Wagnerem na czele. Wagner był przecież jednym z ojców architektury XX wieku, a Warsztaty Wiedeńskie pomysłodawcą wspόłczesnego, funkcjonalnego mebla. Otto Wagner zarzucił niepotrzebną dekoracyjność zastępując ją prostotą i lekkością, użytecznością i jakością materiału. Wizjonerski twórca widział swoje miasto jako metropolię bez granic. Pisano o nim, że bez niego nie byłoby ani secesji, ani grupy Klimta, ani sztuki stosowanej. Nowatorski architekt wypracował w swoich genialnych projektach (Wiener Stadtbahn) właściwą proporcję między ornamentem a korpusem budynku.

Sztuka i nauka
Taniec, psychologia, moda, fotografia, muzyka, plastyka. W każdej dziedzinie zachodzą niewyobrażalne na owy czas zmiany. Taniec uwalnia się powoli z rygorόw baletu klasycznego, centralną rolę odgrywają tancerze, ich osobowość i innowacyjność ruchu. Kariery rozpoczęły siostry Wiesenthal, Gertrud Bodenwieser i Rosalia Chladek.
Sigmund Freud publikuje w 1899 roku swoje rewolucyjne dzieło o znaczeniu snόw „Die Traumbedeutung”, powstałe w efekcie jego cierpliwej analizy osobistego materiału, jaki pochodził z jego myśli, fantazji, snόw i życiowych doświadczeń. Kamieniami węgielnymi teorii Freuda są założenia o istnieniu nieświadomych procesόw psychicznych, znaczeniu seksualności i kompleksu Edypa. Filozofowie tacy jak Schopenhauer i Nietzsche, poeci tacy jak Goethe czy Schiller, powieściopisarze tacy jak Karol Dickens i George Eliot – wszyscy oni już podkreślali znaczenie nieświadomych myśli i uczuć. Freud jednak określił je i zdefiniował.
Fotografia była wtedy młodą sztuką, ale miała już swoich cenionych twόrcόw: Moritz Nähr, Heinrich Kühn, Dora Kallmus. Sztuka krawiecka dokonuje przełomowych zmian w ubiorze kobiety. Słynna już wtedy kreatorka mody Emilie Flöge uwalnia ciało kobiety z gorsetu, pozwalając na swobodę ruchu. Arnold Schönberg, twόrca dodekafonii, komponista i malarz, także wpisuje się w epokę swoimi dokonaniami.

Ekspresjonizm, pluralizm, magiczny realizm
Wystawa Wien 1900 obejmuje swym rozmachem szeroki wachlarz zagadnień. Austriacki ekspresjonizm ze swoją specyfiką reprezentują wybitne nazwiska: Richard Gerstl, Oskar Kokoschka (Oskar Kokoschka ma też swoją wystawę monograficzną w Leopold Museum), Egon Schiele, Anton Faistner, Max Oppenheimer, Anton Kolig, Herbert Boeckl. Artyści poszukują nowych stylów w malarstwie, przedstawiają człowieka z jego wrażliwością, stawiając go jako temat głόwny, z zagubieniem, wewnętrznym rozdarciem czy w ekstazie. Eksponowany jest także mniej znany Arnold Schönberg. Można nie tylko posłuchać jego kompozycji, ale i obejrzeć jego autoportrety i studia malarskie. Zachwycający jest Richard Gerstl, ktόrego malarstwo ekspresjonistyczne czasem nie znajduje formy. Autor nigdy nie prezentował swoich obrazόw za życia, spędzając swoje młode lata w odosobnieniu, zanurzając się w filozofii, literaturze i muzyce. Szeroko prezentowany jest oczywiście Egon Schiele, jego obrazy olejne, grafiki, rysunki, w ktόrych rozprawia się z życiem, seksualnością, tematem śmierci i spirytualizmu.

Rok 1918
Koniec pierwszej wojny światowej, upadek monarchii i powołanie do życia republiki powoduje regresję Wiednia jako metropolii i wiodącego ośrodka kultury. Rόwnocześnie odejście takich osobowości jak Gustav Klimt, Egon Schiele czy Otto Wagner powoduje wygaśnięcie siły witalnej miasta. Do tego dochodzą zła sytuacja ekonomiczna i polityczna okresu międzywojennego. Sztuka tego okresu skupia się na poszukiwaniu nowych form i rzeczowości, wkrada się kubizm i konstruktywizm (Jean Egger, Herbert Boeckl, Dagobert Peche, Erika Giovanna Klien). Nowa generacja, doświadczona okrucieństwem I wojny światowej, szuka struktur, porządku i klarowności przekazu. Nową rzeczowość prezentuje w Austrii Greta Freist.
Ciekawym jest fakt, że pomimo poszukiwań prostoty wielu artystόw, broniąc się przed depresyjnymi wspomnieniami wojennymi, popada znów w idealizowanie swojej sztuki (magiczny realizm). Wiedeńskie grupy artystyczne (Hagebund) prόbują się w latach 20-tych na nowo skupić na działalności wystawienniczej, na wymianie doświadczeń w kosmopolitycznym środowisku modernizmu. Nadchodzące lata prędko przyniosą prądy rodzącego się faszyzmu. Wielu artystόw austriackich, naukowcόw, literatόw zostało zmuszanych do wspόłpracy albo emigracji, wielu zamordowano. 

Wiedeń 1900
Wystawa jest przechadzką po arkanach historii europejskiej, w ktόrej Wiedeń odgrywał dużą rolę, a zarazem po rόżnych stylach w sztuce, ktόre wtedy rodziły się w stolicy, promieniując poza jej granice. Przypomina i porządkuje cały ogrom zagadnień tej epoki w dziedzinach malarstwa, architektury, muzyki i nauki przełomu wieków XIX i XX.

Wien 1900. Aufbruch in die Moderne
Leopold Museum
MuseumsQuartier, Museumsplatz 1, 1070 Wien
Otwarte: codziennie od 10.00 do 18.00 oprócz wtorków
czwartek 10.00 – 21.00

Ewa Steinhardt, Polonika nr 272, maj/czerwiec 2019

Autorka zaprasza na swoją stronę, na której dostępne są wszystkie jej teksty: www.ewasteinhardt.pl