Barwna wystawa w Dolnym Belwederze i Oranżerii „Into the Night”, trwająca od lutego do czerwca 2020 roku trochę umknęła wiedeńskiej publiczności poprzez pandemię. Wielka szkoda, gdyż temat jakże zachwycający, nie tylko miłośnikόw sztuki modernistycznej.

Kawiarnie, kluby nocne, kabarety były miejscem spotkań różnych kultur, grup społecznych, artystów. Były platformą kreatywnej wymiany zdań, pulsującym kosmosem dla malarzy, pisarzy, muzyków, architektów.
Into the Night, we współpracy z Londyńskim Centrum Kultury BARBICAN, prezentowała alternatywne miejsca spotkań artystycznego życia nocnego w okresie lat 1880–1960. Wystawa wybiegała poza granice Europy, pokazując rozmach zmian przełomu XX i XXI wieku. W ramach trwającej ekspozycji odbywały się wykłady, przedstawienia teatralne, koncerty i performance. Zaprezentowano około 320 obiektyw, fotografie, obrazy, filmy i rysunki. Obok ukazania znanych klubów i kawiarni modernistycznej Europy, podjęto temat walki z rasizmem, sięgając historycznie do lat 20. i 30. i działalności nowojorskich klubów jazzowych (Harlem – Renaissance). Niestety, ze względu na okres pandemii, całość nie mogła być w pełni „skonsumowana” przez widzόw.

Przy kawie i nie tylko
Już sama lista przywoływanych na wystawie artystόw stanowi o jej szerokim przekroju tematycznym: Giacomo Balla, Otto Dix, Aaron Douglas, Ibrahim El-Salahi, Hannah Höch, Josef Hoffmann, Elfriede Lose-Wächtler, Oskar Kokoschka, Jeanne Mammen, Henri de Touluse-Lautrec, Prince Twins Seven Seven. Kawiarniane życie pozwalało na ożywczą wymianę poglądów pomiędzy przedstawicielami rόżnych dziedzin sztuki, co miało wpływ na politykę, na kształtowanie się nowych rόl w społeczeństwie, na obalanie skostniałych mitόw, było sferą uwalniającą wszelkie tabu.
Przy kawie i nie tylko powstawały nowe kierunki sztuki. Inspirujące były dwie kawiarnie: Café de Nadie w Meksyku (lata 20. XX wieku) oraz Mbari Artists and Writers Club w Nigerii. Paryski Chat Noir ze swoim teatrem cieni zapoczątkował kulturę kinową. W wiedeńskim Fledermaus prowadzono rozmowy o zmierzchu secesji, ktόrą powoli wypierał ekspresjonizm. Kluby nocne w Berlinie stały się katalizatorem Nowej Rzeczowości (Neue Sachlichkeit), zaś kabaret Voltaire (Cabaret Voltaire) w Zurichu – platformą narodzin dadaizmu. Kawiarnia Café L’Aubette w Strasburgu stała się miejscem narodzin abstrakcyjnego designu (Theo van Doesburg). Duże znaczenie dla narodzin futuryzmu miały z kolei nocny klub Bal Tic Tac w Rzymie i Cabaret Del Diavolo. Przyjrzyjmy się im bliżej.

Kabaret Fledermaus w Wiedniu i secesja
Powstał w 1907 roku przy ulicy Kärtnerstrasse 33, wejście Johannesgasse 1. Swoją nazwę zapożyczył ze słynnej operetki Johanna Straussa „Nietoperz” (Fledermaus). Koncepcja kabaretu została opracowana przez twόrcόw Wiener Werkstätte (Wiedeńskie Warsztaty, w skrócie WW). Architekt Josef Hoffmann, twόrca Koloman Moser, oraz biznesmen Fritz Waerndorfer stworzyli artystyczną grupę, ktόrej celem było obalenie masowej produkcji obiektόw codziennego użytku, na rzecz oryginalności w rzemiośle i użyteczności sztuki. Zaaranżowane na potrzeby tego przedsięwzięcia pomieszczenie kabaretu miało być przykładem syntezy wielu dziedzin: architektury, malarstwa, poezji, muzyki i tańca, każdy artysta winien tutaj znaleźć miejsce dla swoich dokonań. Lokal w centrum Wiednia wydawał się być doskonały dla propagowania idei sztuki kompleksowej. Piwnicę domu czynszowego przekształcono w teatralną scenę. Całościowy koncept opracował Josef Hoffmann, łącznie z wyposażeniem wnętrza. Biało-czarne marmurowe schody prowadzące do suteren domu oraz szyld wykonał Bertold Löffler. Ściany baru tworzyły mozaikę składającą się z siedmiu tysięcy kolorowych płytek rόżnej wielkości i z rόżnymi motywami, tworząc istną eksplozję barw. Scena i widownia były utrzymane w minimalistycznej bieli. Skupiono się także na małych przedmiotach i popielniczkach, sztućcach, kopertach papierowych czy fartuchach obsługi z logo kabaretu KF.
Ogólnie twórcy WW manifestowali wpływ dekoracyjnej secesyjnej estetyki, rozprawiając się rόwnocześnie ze zmysłowością rodzącego się ekspresjonizmu. Rozmach, z jakim rozpoczęto działalność, prędko okazał się zabójczy dla kabaretu, ktόry ze względu na problemy finansowe zamyka swoje podwoje w 1913 roku.
Lata świetności kabaretu przyniosły duży plon: satyryczne sztuki, teatr cieni, awangardowy taniec, interpretacje poezji, koncerty. Szereg przedstawień wyrόżniało się ekstrawagancją i surrealistycznymi kostiumami, ktόrych autorami byli Eduard Josef Wimmer-Wisgrill i Josef von Divèky. Na scenie gościły sławy tego okresu: tancerka Greta Wiesenthal czy piosenkarka Marya Delvard. Program artystyczny w swoich założeniach forsował „eksperymentalne” pomieszanie kabaretu, co z kolei miało stwarzać kulturalną i miłą atmosferę zabawy w higienicznych warunkach, obalając panującą wtedy estetykę sal kabaretowych, w ktόrych dominował papierosowy dym i ciasnota. Wspόłczesna gastronomia wiedeńska ukradła słynną nazwę, tworząc przy Spiegelgasse 2 Bar-Kabarett-Disco-Fledemaus, w ktόrym odbył się szereg wieczorόw autorskich Andre Heller i Louise Martini. Obecny bar jest sceną, ktόra nie nawiązuje do tradycji.

Chat Noir w Paryżu i kultura kabaretu
Chat Noir założył w 1881 roku Rudolphe Salis przy Boulevard de Rochechovart, w dzielnicy Montmartre. Kabaret był centrum literackiej i artystycznej awangardy Paryża, sceną spontanicznych, improwizowanych dialogόw, satyrycznych piosenek, politycznych debat między pisarzami, ilustratorami, kompozytorami i malarzami. Gościli tam Claude Debussy i pianista Erik Satie. Styl lokalu był trochę eklektyczny, począwszy od średniowiecznych przedmiotόw po sztukę wspόłczesną, rzeźby, rysunki, szyldy. Ikoniczny czarny kot wpisany w markę kabaretu stał się marką kultury kabaretu w ogόle. W Czarnym Kocie dużym powodzeniem cieszył się tzw. teatr cieni, ktόry zapoczątkował kulturę kina. Na scenie kabaretu eksperymentowała ze światłem amerykańska tancerka Loie-Fuller. Olbrzymie, kolorowe chusty w błyszczącym, rażącym świetle tworzyły sekwencje filmowe, a Henri de Toulouse-Lautrec stworzył serię litografii inspirowanych dynamicznym tańcem Loie-Fuller. Najsłynniejsi paryżanie, światowe sławy byli gośćmi Czarnego Kota. Właściciel kabaretu powiedział: „Czym jest Montmartre? Niczym! Czym być powinien? Wszystkim!”


Cabaret Voltaire i ruch dada
5 lutego 1916 roku lokalna prasa w Zurichu podała do wiadomości, że swoje podwoje w mieście otwiera artystyczna knajpa o nazwie Cabaret Voltaire. Pod tą nazwą skupiona była grupa artystόw uprawiających sztukę eksperymentalną. Wpływ na ich działalność miały kubizm, ekspresjonizm, futuryzm i prymitywizm, ktόre to wpływy były widoczne w teatrze, tańcu i poezji. Kabaret znalazł swoje miejsce w restauracji, gdzie podkreślał swoją artystyczną odrębność poprzez wystrόj: niebieskie ściany, czerwone obrusy, maski i plakaty. Kolorowy, zawsze wypełniony po brzegi lokal miał w sobie coś z galerii, salonu, teatru i nocnej kawiarni. Groteskowe wykłady, pokazy masek, afrykańskie rytmy instrumentalne, dyskusje o literaturze dążącej do dekonstrukcji języka literackiego. Tak narodził się dadaizm, będący, jak go często nazywano, „podrόżą donikąd” albo „zwariowaną zabawą o nic”. Podczas gdy okrucieństwo pierwszej wojny światowej zabijało życie towarzyskie, sztuka prόbowała stworzyć nowy porządek, odwracając uwagę od brutalnych wydarzeń. Szwajcaria będąc krajem neutralnym umożliwiała schronienie intelektualnemu światu.
Spirytualny Cabaret Voltaire był sceną ad hoc dla emigrantόw, amatorόw, artystόw, a zarazem doskonałym miejscem rozwoju dadaizmu. Według zasady „codziennie tworzymy poezję życia”, czytano teksty Wassiliego Kandinskiego, Voltaire’a, Christiana Morgensterna, Alfreda Liechtensteina, przy muzyce Claude’a Debussyego i Sergeja Rachmaninowa. Często śpiewano po francusku, duńsku, niemiecku i po polsku. „Niech żyje absurd!”, taki okrzyk był ich manifestem.

Bohemia w Londynie – Club Cave of the Golden Calf
Latem 1912 roku cyganeria artystyczna Londynu otwiera przy Regent Street Variete klub na wzόr wiedeńskiego Fledermaus. Ikoną kabaretu staje się charyzmatyczna Frida Strindberg, posiadająca niekwestionowany autorytet wśrόd artystόw i wywierająca na nich duży wpływ. Paleta propozycji artystycznych była ogromna: opery, skecze, awangardowe liryki, erudycyjne wykłady, studium światła i postaci. Charakter wystąpień był żywy, poszukiwano tożsamości osób występujących, często wymykając się wszelkim interpretacjom. Kabaret stał się epicentrum życia londyńskiej elity i arystokracji. Frida Stindberg otaczała się futurycznymi pisarzami, znawcami teatru, stworzyła unikalne miejsce w kontrze wobec klasycznych barów nocnych stolicy. Jak wiele innych eksperymentalnych barόw owego czasu, także Cave nie wytrzymuje nacisku finansowego i po wyjeździe Fridy do Ameryki zamyka swoją działalność.


Klub Bal Tic Tac w Rzymie i futuryzm
Futurystyczne manifesty prόbujące zmienić życie i świat dotarły też do Rzymu, gdzie „opera d’arte totale” adorowała tzw. sztukę całkowitą. Ubrania, meble, rzeczy codziennego użytku, zabawki, reklama powinny prezentować konsekwentnie jeden styl, odrόżniając się jednak oryginalnością motywu. Futurystyczna dekoracyjność dominowała w nocnym klubie Bal Tic Tac, gdzie figuratywne postacie tancerzy zdobiły ściany, sprawiając wrażenie, jakby sufit i ściany też były w ruchu. Taki wizualny żart pełen aluzji i kaprysu. W rzymskim Tic Tacu po raz pierwszy grano muzykę jazzową. Kabaret Del Diavolo zabawiał publiczność teatrem lalek, poruszając szerokie spektrum tematyki politycznej, parodiując i sięgając po sceny z Dantego wzięte. „Do diabła z tobą ...” – taki oto szyld zapraszał widzόw do środka.
Właściciel Tic Taca Giacomo Balle, podobnie jak było w przypadku Wiedeńskich Warsztatów, w latach 1912–1914 zajmował się produkcją rzeczy rόżnych: futurystyczne instrumenty muzyczne, pudełka, meble, rzeźby, gobeliny. W myśl idei „sztuki totalnej” aranżuje swόj dom, ktόry pόźniej udostępnia publiczności do zwiedzania. Prywatne domy w duchu sztuki „Case d’Arte” były modne tuż po pierwszej wojnie światowej. Stąd też szereg futurystycznych twόrcόw poszedł śladem Giacomo Balla, wprowadzając skrajny funkcjonalizm do eleganckich willi.

Ewa Steinhardt, Polonika nr 281, listopad/grudzień 2020